ضرورت پژوهش در حوزه کتاب کودک و نوجوان

به گزارش کودک پرس ،نشست «استانداردهای نشر کتاب کودک (بایدها و نبایدها)» از سلسه نشست‌های دومین نمایشگاه مجازی کتاب تهران، با حضور معصومه انصاریان (منتقد ادبی و عضو انجمن نویسندگان کودک و نوجوان)، علی بوذری (تصویرگر کودک و نوجوان)، مریم جلالی (عضو هیئت علمی دانشگاه شهید بهشتی و پژوهشگر ادبیات کودک و نوجوان)، احمد شاکری (عضو هیئت علمی گروه مطالعات فرهنگی)، سیدرضا کروبی (مدیر انتشارات فنی ایران)، علی محمدپور (عضو انجمن ناشران دیجیتال) و فتح‌الله فروغی (دبیر انجمن فرهنگی ناشران کتاب‌های کودک و نوجوان) برگزار شد.

فتح‌الله فروغی در ابتدای این نشست گفت: ما در پی طرح مسئله آینده‌نگری کتاب کودک هستیم. می‌خواهیم به دیپلماسی خاصی برسیم که آینده کتاب کودک و نوجوان، چه جایگاهی داشته باشد. در این زمینه همه از پدیدآور تا ناشر اثرگذار هستند. به‌نظر می‌رسد به منظور مطلوب شدن محصول برای خریدار باید استانداردهایی وجود داشته باشد و معیارهایی تعیین کنیم. در حوزه کودک نیازمند کار پژوهشی هستیم. خروج از وضع موجود بدون پژوهش امکان‌پذیر نیست، بلکه ضروری است. باید بیشتر در کنار هم باشیم و فعالیت‌ها را همسو کنیم تا کتاب کودک و نوجوان ارتقا پیدا کند.

استانداردسازی شرط ورود به بازارهای بین‌المللی

در ادامه احمد شاکری اظهار کرد: باید نگاه کنیم آینده نشر ما در حوزه‌های مختلف چه اتفاقی می‌خواهد رقم بزند. آیا ما می‌خواهیم وارد چرخه بین‌المللی نشر با قواعد و قوانین خاص آن بشویم یا نه با همان قواعدی کنونی قرار است وارد بازار جهانی شویم؟ یکی از مفاهیم مطرح در آینده نشر، نسبت میان ادبیات ملی با ادبیات جهانی است، به این معنا که ادبیات ملی چطور می‌تواند فضا و مسیر را برای ورود به ادبیات کشورهای دیگر فراهم کند. در این میان یکی از مصادیق ادبیات ملی، ادبیات کودک هر کشور است و ادبیات کودک برای این‌که بتواند در ادبیات جهانی نقش خود را ایفا کند، نیاز به استانداردها و زبان ویژه خودش دارد. ما نیاز داریم، بدانیم از مرحله پیش از تولید تا پس از تولید اثر با چه معیارها و قوانینی پیش برویم.

وی افزود: در مرحله پیش تولید، استانداردسازی مبتنی بر شیوه تعاملات پدیدآور و ناشر است. این تعاملات نیاز به ایجاد قراردادهایی یکسان در این حوزه دارد. یکی از مراحل استانداردسازی است که از اختلاف‌ها جلوگیری می‌کند. استانداردسازی در مرحله تولید، توزیع، نمایش و نقد اثر وجود دارد.

این عضو هیأت علمی گروه مطالعات فرهنگی، رفتارشناسی مخاطب را یکی دیگر از مصادیق و معیارهای استانداردسازی دانست و بیان کرد: رفتارشناسی مسأله مهمی است و براساس آن می‌توانیم، ذائقه مخاطبان داخلی و بین‌المللی را پیش‌بینی کنیم. کتاب برای هر مخاطبی در هر جغرافیایی ادبیات یکسانی ندارد و متفاوت است. همچنین در تولید آثار کودکان و نوجوان باید مشخص شود که هدف از تولید این کتاب‌ها چیست؟ آیا می‌خواهد توان خواندن کودکان را افزایش دهد؟ یا می‌خواهد متونی قابل‌فهم تولید کند تا فاصله ادبیات ملی با ادبیات جهانی در حوزه کودک را کمتر کند؟

وی افزود: این مسأله نیز مطرح است، کتاب‌هایی که تولید می‌شود، چقدر به دامنه لغت کودک می‌افزاید و چقدر به زبان معیار نزدیک است. از منظر آسیب‌شناسی در کتاب‌های ترجمه این مشکلات بیشتر است. همچنین این پرسش‌ها مطرح است، با اتفاق‌هایی که در جامعه ما در حال رخ دادن هستند، این استانداردها چقدر تطبیق دارند؟ الگوهای جدیدی که برای کتاب کودک در حال شکل‌گیری هستند، چگونه است؟ ما چطور توانسته‌ایم الگوهای مجازی و استانداردهایی برای آن  ایجاد کنیم؟ چطور استاندارد‌سازی‌ها مانع از موازی‌کاری و تکراری بودن ترجمه‌ها شده است؟

او تأکید کرد: تعریف استانداردهای مشخص باعث می‌شود آینده نشر کودک و نوجوان را در بازارهای نشر بین‌الملل به الگو و رفتارهای تجاری نزدیک کنیم. در بازار نشر بین‌المللی به دو حوزه ادبیات کودک و کتاب‌های هنری امیدواریم. هر دو این حوزه‌ها می‌تواند برای نشر ما ارزآور و سودآور باشد. البته استانداردهایی که برای این حوزه تعریف می‌شود، باید با زبان روز دنیا تطابق داشته باشد. استانداردسازی یک خواسته درون‌صنفی است و همه نهادهای حوزه کودک و نوجوان باید پشت‌سر نویسنده قرار بگیرند تا ادبیات کودک و نوجوان در جهان دیده شود.

ضرورت توجه به بنگاه‌های ادبی برای حضور در عرصه‌های جهانی

در ادامه این نشست مریم جلالی با اشاره به جایگاه مهم نظریه تلویحی در ادبیات کودک و نوجوان تصریح کرد:  هر متنی که تولید می‌شود، در مرکز قرار می‌گیرد. نویسنده و خواننده واقعی کتاب به‌عنوان دو رکن اساسی در دو طرف آن قرار دارند. بین این دو هرآنچه قرار می‌گیرد، مخاطبان ضمنی هستند. براساس این نظریه، والدین، مربیان، ممیزهای کتاب، نمونه‌خوان‌ها، فروشندگان کتاب و منتقدان، خوانندگان نهفته کتاب هستند. این مسأله چند نکته را در حوزه ادبیات کودک روشن می‌کند. تولید یک متن، صرفا با یک نویسنده و رسالتی که خودش احساس می‌کند به پایان نمی‌رسد و راهی است که تازه شروع می‌شود. نوشته شدن متن کتاب تنها 20 درصد از این مسیر است و  80 درصد دیگر مسیر دست نویسنده نیست و برعهده خواننده است.

این پژوهشگر ادبیات کودک و نوجوان بیان کرد: نویسندگان کودک و نوجوان زمانی که اثری را خلق می‌کنند با نگاه به مخاطبشان می‌نویسند و پدیدآورندگان کتاب‌های بزرگسالان در ابتدا با توجه به اهدافشان شروع به نوشتن می‌کنند و این تفاوت مهم این دو نوع نویسنده است.

او ادامه داد: نویسنده کودک و نوجوان از سه منظر باید به مخاطب تسلط داشته باشد. بداند نیازهای اجتماعی، نیازهای عاطفی و رفتاری او چیست و بر مبنای این موارد نیازهای جهانی را مدنظر قرار دهد و بعد به آن سمت حرکت کند. اگر در 20 درصد اول که پایه و ستون کار است، عملکرد درستی نداشته باشیم، 80 درصد بعدی متزلزل می‌شود و این ستون‌ها محکم بنا نمی‌شود.

عضو هیأت علمی دانشگاه شهید بهشتی با اشاره به اقدامات صورت‌گرفته برای بین‌المللی کردن ادبیات کودک و نوجوان گفت: در حوزه ادبیات کودک و نوجوان در زمینه بین‌المللی شروع به فعالیت‌هایی کردیم و مطرح هم شده‌ایم. اما اگر نتوانستیم خیلی موفق باشیم، به چند مسأله مربوط می‌شود. در این عرصه ما بنگاه‌های ادبی را خیلی جدی نگرفته‌ایم تا بتوانند صدای نویسندگان ما را به فراتر از مرزهای کشور برسانند. تمام این اتفاقات را نباید گردن ناشران بیندازیم. ما انتظاراتمان را از ناشران بسیار بالا برده‌ایم. اگر محدوده ناشر و بنگاه ادبی مشخص شود، کارها با تقسیم‌کاری و به شکل عمیق‌تری پیش خواهد رفت.

وی افزود: سازمان‌های صادرکننده مجوز کتاب نیز باید بازبینی‌ داشته باشند. صرفا برای یک نام نمی‌شود مجوز چاپ یک کتاب صادر کرد. اگر نویسنده‌ای 30 سال پیش نویسنده خوبی بود، اکنون مبنایی نیست که همچنان مانند سابق موفق باشد. اول باید بررسی کرد و بعد مجوز داد. ادبیات کودک، خیابانی یک‌طرفه است که همه تشکل‌های فعال آن در این خیابان قرار دارند و به سمت یک هدف یعنی کودکان و نوجوان حرکت می‌کنند و روبه‌روی هم نیستند.

ضرورت حمایت از نهادهای موجود به‌جای استانداردسازی

معصومه انصاریان یکی دیگر از کارشناسان حاضر در این نشست بود که با انتقاد از استانداردسازی ادبیات کودک و نوجوان اظهار کرد: با استانداردسازی کتاب کودک مخالف هستم. افرادی که دغدغه استانداردسازی کتاب را دارند، اهداف عالی داشته و می‌خواهند کتاب کودک ارتقا پیدا کند و از انتشار کتاب‌های ضعیف و خواننده‌گریز جلوگیری کنند. اما کتاب کودک با نظارت و با اعمال بایدها و نبایدها ارتقا پیدا نمی‌کند. استانداردسازی با تألیف کتاب کودک که فرآیندی خلاقه و نوآورانه است، تناقض دارد.

وی ادامه داد: برخی از دوستان به استانداردسازی نقش اثباتی می‌دهند و بحث امتیاز و نشان را مطرح می‌کنند. این تفاوتی ایجاد نکرده و ماهیت را عوض نمی‌کند. استانداردسازی پیامدهایی دارد که قابل پیش‌بینی است. نویسنده برای دریافت امتیاز و نشان مجبور است رضایت آن نهاد را جلب کند. به‌جای تأسیس نهاد استانداردسازی از نهادهای موجود کتاب حمایت کنیم و به‌جای رویکرد نظارتی، رویکرد حمایتی را انتخاب کنیم.

این عضو انجمن نویسندگان کودک و نوجوان با تأکید بر تقویت جریان نقد و پژوهش گفت: نقد، علمی و روش‌مند خونی است که به کتاب کودک تزریق می‌شود. همپای تولید کتاب کودک، منتقد و نظریه‌پرداز کتاب کودک هم نیاز داریم. اطلاع‌رسانی به مخاطب مسئله مهم دیگری است. نیاز داریم سایتِ کتابِ برای ادبیات کودک و نوجوان داشته باشیم که به‌روز و چندزبانه باشد و در صفحات و کانال‌های شبکه‌های اجتماعی، کتاب‌های کودک را به مخاطبان معرفی کنیم. بچه‌های کتابخوان حرفه‌ای امروز،  نویسندگان و کتاب‌های خوب این حوزه را نمی‌شناسند.

ضرورت به‌روزرسانی در قالب‌های ارائه کتاب به کودکان

علی محمدپور در بخش دیگری از این نشست با بیان این‌که استانداردسازی در حوزه دیجیتال روند رشد خود را طی نکرده و خدمات جدیدی در حوزه کودک نداریم، اظهار کرد: در فرم و قالب نیاز به استانداردسازی داریم، در کتاب‌های چاپی نیازمند افزایش کیفیت چاپ و در حوزه الکترونیک نیازمند به قالب و شیوه‌های عرضه هستیم.

وی با اشاره به آمارهای انتشار کتاب‌های الکترونیک در آمریکا افزود: اکنون در حوزه دیجیتال کتاب در قالب‌های ساده PDF ارائه می‌شود. در کشورهای دیگر قالب‌های دیجیتال مختلف همانند کتاب‌های صوتی و تعاملی داریم و ابزارهای مفیدی در اختیار مخاطبان می‌گذارند. نرم‌افزارهای تخصصی نیز در این زمینه وجود دارد. به‌طورمثال برنامه‌ای متعلق به شبکه کتابخوان مدارس است یا مورد دیگر، خدمات ویژه‌ای به معلم‌ها ارائه می‌کند که از طریق آن می‌توانند به گروه‌های دانش‌آموزی کتاب معرفی می‌کنند. باید زنجیره را پیوسته ببینیم تا استانداردها شکل بگیرد. خدمات نظارتی به سمت کاربرها، والدین و مربیان رفته و اینها ارزش‌گذاری می‌کنند و پیشنهاد می‌دهند. ما همچنان بسترهای امنی در حوزه دیجیتال نداریم و وارد بازار و سودآوری نشده‌ایم. بین تشکل‌های فعال در حوزه کتاب کودک باید میزی مشترک برای گفت‌وگو شکل بگیرد.

توجه بنگاه‌های نشر به ترجمه کتاب نه تألیف

در ادامه سیدرضا کروبی با اشاره به رعایت استاندارد در تولید کتاب بیان کرد: برای محتوا هیچ استانداردی قابل‌تعریف نیست، اما برای تولید کتاب و مسائل فنی آن استانداردهایی وجود دارد. انتشارات یک بنگاه اقتصادی است و برای انتخاب کتاب کودک به پژوهشکده و انجمن توجه نمی‌کند، چرا که فکر می‌کند نقطه مقابل بازار است.

مدیر انتشارات فنی ایران گفت: کتاب‌های تألیفی پرهزینه هستند و بازگشت سرمایه ندارند و به همین دلیل شاهد هستیم کتاب‌های ترجمه از تألیف پیشی گرفته است. ناشران ترجیح می‌دهند کتاب‌های پرفروش و برنده جایزه در جهان را ترجمه و چاپ کنند.

دومین نمایشگاه مجازی کتاب تهران از سوم بهمن‌ماه آغاز شده و تا دهم بهمن‌ماه ١٤٠٠ ادامه خواهد داشت. علاقه‌مندان برای بازدید و خرید کتاب می‌توانند به Ketab.ir  مراجعه کنند.