بازی «پوکمون» از ابعادحقوقی مورد بررسی قرار میگیرد.

به گزارش کودک پرس پرس : درست روز قبل از تعطیلات عید فطر پدیده جدیدی در دنیای فناوری اطلاعات همه را غافلگیر کرد: «پوکمون». چند روزی بیشتر نگذشت که ابتدا مردم کشورهای غربی خیلی‌ها را در کوچه و خیابان دیدند که نه مثل همیشه و این بار به شکلی غیرمعمولی، سر در گوشی‌های خود دارند و حتی وقتی به در و دیوار می‌خورند ول کن ماجرا نمی‌شوند و باز هم انگار در جست‌وجوی گوهر گمشده‌ای می‌گردند. مشابه این تصاویر را چند روز بعد ما هم در ایران دیدیم هر چند هنوز نام کشورمان در فهرست کشورهایی که بازی به طور رسمی در آن عرضه شده بود، دیده نمی‌شد.
ابعاد این پدیده اعجاب‌انگیز چند روز بعد مشخص شد. شرکت ژاپنی «نینتندو» (* توضیح در انتهای متن) که خاطرات خوبی برای نسل ما در کودکی ساخته با استفاده از شخصیت‌هایی که مشابه آن را در سریالی مثل «دیجیمون»‌ها دیده‌ایم و البته استفاده از «واقعیت افزوده» (Augmented Reality) و ایده اضافه کردن تحرک به بازی‌های رایانه‌ای، معجونی ساخته که می‌تواند مانند یک چاقوی دولبه هم بکُشد و هم به کار یک عمل جراحی حیات‌بخش بیاید.
البته نینتندو فارغ از این مسائل در همان روزهای اول، استقبال بسیار خوبی از این بازی دید و حتی سهامش در بورس توکیو، دو هفته بعد از عرضه رسمی بازی به ۳۳ هزار و ۷۷۰ ین برای هر سهم نیز رسید. در شرایطی که این روزها دیگر از آن رونق قبلی برای سهام این شرکت در بورس ژاپن خبری نیست نباید فکر کرد که بازی‌ساز ژاپنی در پروژه خود شکست خورده چرا که در همین روزهای اخیر خبر آمده ظرف پنج هفته‌ای که از انتشار این بازی گذشته، میزان درآمد این شرکت از پرداخت‌های درون‌برنامه‌های به مرز ۳۰۰ میلیون دلار رسیده است، یعنی تقریباً هر روز نزدیک به ۱۰ میلیون دلار.

اما همه چیز هم برای این شرکت ژاپنی و اساساً بازی پوکمون شیرین نیست. از همان روزهای نخستی که بازی به بازار عرضه شد نگرانی‌های مختلفی در حوزه امنیت کاربران و نیز امنیت و نظم عمومی در همه جای جهان به وجود آمد که پاسخ روشنی نیز از سوی شرکت نگرفت و صرفاً همه را به این سمت و سو برد که باید به امید استفاده مطلوب کاربران از این بازی بود تا خطراتی پیش نیاید. با این حال حقوق نمی‌تواند صرفاً به امید کاربران باشد و با استفاده از نهادی به نام «مسئولیت» و البته ضمانت‌ اجراهای قوی در پی پیشگیری از نقض حقوق افراد و پیگیری نقض‌های احتمالی است و همین موضوع نیز سبب شده پای حقوق از همان روزهای نخست به ماجرای پوکمون باز شود.

سه سوال کلیدی

مثل همیشه آمریکایی‌ها در پرسیدن سوالات حقوقی و طرح مساله‌های متفاوت برای این بازی پیشتاز بودند. کیت لی (Keith Lee) که یک وکیل در آلابامای آمریکاست و وبلاگی با عنوان Associates Mind دارد، کمتر از یک هفته بعد از انتشار رسمی بازی پستی نوشت که مرجع بسیاری از نوشته‌های بعدی شد.
به عقیده او در خصوص پوکمون سه سوال کلیدی وجود دارد: نخست اینکه آیا قرار دادن یک شیء واقعیت افزوده یا همان پوکمون خودمان در درون مرزهای ملک یک فرد، می‌تواند حقوق منحصر فردی او در استفاده از آن ملک را نقض کند و به عبارتی، به عنوان مصداقی از نقض مالکیت خصوصی محسوب شود؟ سوال دوم این است که آیا دارا بودن ملکی در جهان واقعی باعث می‌شود که شما حقوقی بر موقعیت جغرافیایی یا حقوق مالکیت معنوی آن داشته باشید و سوال سوم هم این است که آیا قرار دادن یک پوکمون در ملک یک فرد بدون اجازه او می‌تواند ساخت یک شیء مزاحم و جذاب (attractive nuisance) باشد؟ به صورت اجمالی هر سه مورد را توضیح خواهیم داد.
در آمریکا جرمی با نام Trespass وجود دارد که به معنای نقض مالکیت خصوصی افراد است. مشابه این جرم در حقوق ایران، به عنوان هتک حرمت منازل و املاک غیر در قانون مجازات اسلامی دیده شده و مثلاً در ماده ۶۹۱ این قانون آمده:«هر کس به قهر و غلبه داخل ملکی شود که در تصرف‌ دیگری است اعم از آنکه محصور باشد یا نباشد یا در ابتدای ورود به قهر و غلبه نبوده ولی بعد از اخطار متصرف به قهر و غلبه مانده ‌باشد، علاوه بر رفع تجاوز حسب مورد به یک تا شش ماه حبس ‌محکوم می‌شود.» سوال اولی که آقای لی طرح می‌کند در واقع این است که آیا می‌توان گفت قرار دادن پوکمون در محیط منزل یا باغ شخصی یا شرکت کسی می‌تواند مصداقی از نقض حقوق مالکیت او باشد یا در صورتی که این موضوع باعث شود فردی به محیط آن ملک خصوصی وارد شود، می‌توان طراحان بازی را به اتهام معاونت یا تسبیب در این زمینه محاکمه کرد؟
سوال دوم به این موضوع می‌پردازد که آیا می‌توان گفت هر فردی نسبت به مختصات جغرافیایی ملک خود هم مالکیت دارد و می‌تواند این اجازه را از دیگران سلب کند که آن را مایه کسب درآمد و فعالیت تجاری برای خود قرار ندهند.
اما سوال سوم تاسیس جدیدی است که ما در ایران با آن آشنایی کامل نداریم. قانون مجازات اسلامی ما در ماده ۵۰۸ خود می‌گوید:«هر گاه شخصی یکی از کارهای مذکور در ماده (۵۰۷) این قانون را در ملک خویش یا مکانی که در تصرف و اختیار اوست، انجام دهد (یعنی گودالی حفر کند یا چیز لغزنده‌ای در آن قرار دهد یا هر عملی انجام دهد) و سبب آسیب دیگری شود، ضامن نیست مگر اینکه شخصی را که آگاه به آن نیست به آنجا بخواند و به استناد آن، جنایتی به وی وارد شود.» به این معنا شما بابت چاهی که در منزل شخصی خود کنده‌اید ضامن نیستید، مثلاً اگر کودکی بدون اجازه و برای برداشتن توپ خود به ملک‌تان وارد شود و درون آن چاه بیفتد شما مسئول نیستید اما اگر مهمانی را دعوت کنید و به او نگویید که چنین چاهی در حیاط خانه شما حفر شده، در صورت بروز هر سانحه‌ای برای او مسئول خواهید بود.
با این حال در آمریکا تاسیس جالبی به نام (Attractive Nuisance) وجود دارد که برای محافظت از کودکان است. در این نهاد حقوقی تحت پنج شرط، در صورتی که در ملک خود تاسیساتی داشته باشید که برای کودکان جذاب است، شما مسئول هر اتفاقی خواهید بود که برای کودکان در ملک‌تان و در رابطه با آن تاسیسات بیفتد ولو اینکه آنها بدون دعوت شما و بدون اجازه وارد ملک مسکونی‌تان شده باشند. در چنین صورتی است که سوال پیش می‌آید که قرار دادن یک پوکمون در حیاط پشتی یک خانه چه حکمی خواهد داشت اگر یک کودک، به قصد شکار وارد آن حیاط شود و دست بر قضا به دلیل نور کم، در استخر خانه بیفتد و غرق شود. در این صورت مالک خانه مسئول است یا شرکت نینتندو؟

بررسی موافقت‌نامه استفاده از بازی

افراد دیگری هم بودند که در این زمینه حرف‌های مهمی زدند. مثلاً دن آبرامز مسئول بخش حقوقی شبکه خبری ABC که در وبلاگ خود یعنی Law Newz (کلمه نیوز در عنوان این سایت با Z نوشته شده است) به بررسی قواعدی پرداخته که باید قبل از آغاز بازی پوکمون با آن موافقت کنید و در واقع توافق شما با نینتندو است. این شروط نشان می‌دهد این شرکت هم از ریسک‌های حقوقی پروژه بلندپروازانه خود باخبر بوده است.
نکته نخست و قابل توجه در این شرایط این است که نینتندو، در قواعد استفاده از این بازی گفته که شما باید با مسئولیت خود از بازی استفاده کنید و این شرکت در قبال هیچ گونه مجروحیت، مرگ، یا صدمه به اموال خصوصی افراد و نیز نقض قوانین و مقررات مسئولیتی نخواهد داشت. این در حالی است که در همان روزهای نخست خبر سقوط دو نفر از صخره به خاطر بازی کردن با پوکمون گو به گوش رسید که همان‌طور که می‌بینید نینتندو در این خصوص مسئولیتی را نمی‌پذیرد.
نکته دیگر این است که در صورتی که با شرکت نینتندو هر گونه اختلافی پیدا کنید باید بدانید راهی برای مراجعه به دادگاه ندارید زیرا در شرایط اولیه بازی پذیرفته‌اید که از روش arbitration استفاده شود، که به معنای توافق در خارج از دادگاه است.
نکته قابل توجه حقوقی دیگر در پوکمون این است که در شرایط بازی شما می‌پذیرید که حق نخواهید داشت از این بازی پول دربیاورید. تا جایی که این موضوع در رابطه با کدهای برنامه‌نویسی یا مسائل مربوط به مالکیت فکری آن است را می‌توانیم قبول کنیم اما در شرایطی که یک فرد قصد دارد به دیگران نحوه درست بازی را یاد بدهد چطور؟ آیا چنین کاری هم غیرقانونی خواهد بود؟ آیا همان‌طور که در مورد بازی‌ مشهور شرکت «سوپرسل» یعنی «کلش آو کلنز» دیدیم، امکان واگذاری اکانت در قبال پول هم وجود نخواهد داشت؟ در این صورت شرکت از چه طریقی متوجه خواهد شد که شما با استفاده از این بازی در حال کسب درآمد هستید؟
دو نکته دیگر را هم در خصوص این بازی بدانید. نخست اینکه شرکت هر زمانی که صلاح دید و بدون هیچ گونه هشداری می‌تواند دسترسی شما به این بازی را قطع کند و مورد دیگر اینکه شما در خصوص اموال و پول‌هایی که در این بازی به دست می‌آورید، مالکیت حقیقی نخواهید داشت.

مسائل دیگر

ماجراهای دیگری نیز وجود دارد که باید به آن توجه کرد. همان آقای کیت بیل در یادداشت دیگری به موضوع حمایت از حقوق معلولان در آمریکا استناد می‌کند و می‌گوید این بازی باید شرایط خود را برای معلولان تسهیل کند. یا مثلاً باید به برخی جرائمی که پوکمون می‌تواند انجام آن را تسهیل کند، فکر کرد. مثال این ماجرا آنجاست که در آمریکا گروهی از نوجوانان دستگیر شده‌اند که با استفاده از غرق شدگی و حواس‌پرستی افراد، اقدام به سرقت از آنها می‌کردند. همچنین این بازی تاکنون باعث کشف برخی اجساد شده است. هر چند در این خصوص مسئولیتی متوجه افرادی نیست که در پی کشف پوکمون به اجساد برخورد کرده‌اند اما باید به حسن چنین بازی‌هایی در کشف برخی جرائم نیز دقت کرد.
نکته نهایی البته نکته مهم‌تری است. در آمریکا بسیاری از پلیس‌ها، در خصوص استفاده از پوکمون گو، هشدارهایی صادر کردند اما لحن یکی از این پایگاه‌های پلیس تندتر بود. پایگاه پلیس «دووال» در واشینگتن طی بیانیه‌ای که منتشر کرد به افراد هشدار داد در ساعات پایانی شب در اطراف این پایگاه به دنبال پوکمون نباشند. این خود می‌تواند مصداقی از نگرانی‌هایی باشد که گفتیم در خصوص امنیت و نظم عمومی وجود دارد. سوالاتی که در این خصوص مطرح می‌شود این است که آیا نینتندو می‌تواند پوکمون‌هایی در کنار برخی مراکز حساس دولتی و نظامی قرار دهد؟ در این صورت تکلیف حریم این مراکز چطور خواهد شد؟ همان‌طور که پیش از این گفتیم نینتندو در قبال نقض هر گونه مقررات یا قوانینی که در میانه بازی کردن با پوکمون‌ها به وجود بیاید از خود رفع مسئولیت کرده پس باید در نظر داشته باشید که شخصاً مسئول هرگونه جرم امنیتی‌ای باشید که در این خصوص مرتکب می‌شوید. یقیناً هم در این موارد توجیهی مثل اینکه دنبال پوکمون بودم از شما به سادگی پذیرفته نخواهد شد چرا که نخستین اتهام شما با دوربین باز گوشی هوشمند، جمع‌آوری اطلاعات یا جاسوسی خواهد بود!

ماجرای حقوقی پوکمون در ایران

جالب خواهد بود اگر بدانید که ماجرای پوکمون گو از همان روزهای اول در ایران با بحث‌های حقوقی در سطح حاکمیت گره خورد. اولین اظهار نظر رسمی دو هفته بعد از عرضه جهانی بازی توسط حسن کریمی قدوسی مدیرعامل بنیاد ملی بازی‌های رایانه‌ای اعلام شد. او به خبرگزاری مهر گفت: «درباره بازی پوکمون یک مکاتبه ای‌میلی با سازندگان این بازی داشته‌ایم، با این مضمون که اگر قرار است این بازی در ایران توزیع و عرضه شود حتماً باید از فیلتر بنیاد ملی بازی‌های رایانه‌ای بگذرد و هماهنگی‌های لازم در این زمینه صورت گرفته باشد و در غیر این صورت ناگزیر از فیلتر و جلوگیری از عرضه بازی هستیم. برای عرضه این بازی دو شرط را مد نظر داریم که البته هنوز به صورت رسمی به سازندگان بازی اعلام نشده؛ یکی اینکه با توجه به حجم اطلاعات ثبت‌شده کاربران در فضای این بازی، سرور اصلی آن حتماً باید در ایران باشد و دوم اینکه نقاط تفریحی و مقاصد هدفگذاری‌شده در سراسر کشور برای تگ شدن در این بازی نیز باید با هماهنگی و همکاری بنیاد مشخص شود. نباید نقاطی برای کاربر معین شود که از لحاظ موازین و قوانین کشور منعی جهت حضور کاربر در آنجا وجود داشته باشد، مانند مراکز نظامی و امنیتی. اگر سازندگان این بازی به دنبال ورود رسمی به ایران هستند باید این موارد را مد نظر داشته باشند اما با توجه به نامه‌نگاری‌ای که داشتیم آنچه از واکنش آنها برمی‌آمد به صورتی بود که احساس نمی‌کنیم در شرایط فعلی برنامه‌ای برای ورود به ایران داشته باشند.»
تحول بعدی در این زمینه این بود که آن‌طور که وب‌سایت دی‌جی شو گزارش داد، بازی پوکمون گو در ابتدای مردادماه فیلتر شد. یعنی درست یک روز بعد از اینکه ایران به طور رسمی در فهرست کشورهایی قرار گرفت که این بازی در آن عرضه شده است. به این ترتیب کاربرانی که تا قبل از روز ۳۱ تیرماه مجبور بودند به خاطر عدم عرضه رسمی بازی آی‌پی خود را تغییر دهند، حالا باید به خاطر فیلترینگ چنین کاری انجام می‌دادند.
درست یک هفته بعد، باز هم بنیاد ملی بازی‌های رایانه‌ای در این خصوص وارد عمل شد و در یک بیانیه رسمی گفت:«نظام رده‌بندی سنی بازی‌ها (ESRA) بازی پو‌کمون گو را جهت انتشار در کشور، از نظر محتوایی بدون اشکال دانسته و انتشار این بازی را بلامانع می‌داند. با این‌حال با توجه به وجوه فراسرگرمی از جمله مسائل امنیتی و اجتماعی که ممکن است باعث ایجاد اختلال در نظم یا امنیت عمومی شود، بنیاد ملی بازی‌های رایانه‌ای انتشار این بازی را منوط به تایید نهادهای مربوط به امنیت اجتماعی و ملی دانسته است. این بازی هم‌اکنون از دسترس کاربران ایرانی خارج شده اما تصمیم‌گیری کارشناسانه برای دسترسی به این بازی، در دستور کار بنیاد ملی بازی‌های رایانه‌ای قرار دارد و نتیجه نهایی آن به‌ زودی اعلام خواهد شد.»
اما آنچه پانزدهم مردادماه در خبرگزاری‌های ایرانی اعلام شد در واقع دلیل فیلترینگ این بازی بود. عبدالصمد خرم‌آبادی معاون قضایی دادستان کل کشور در این روز با خبرگزاری تسنیم گفت‌وگو کرد و گفت:«همه اعضای کارگروه بدون هیچ‌گونه مخالفتی با فیلتر شدن این بازی موافقت کردند و پس از اینکه فیلتر شد، نهادهای مختلفی هم که عضو کارگروه نیستند از بعد امنیتی از کارگروه تعیین مصادیق محتوای مجرمانه، به ‌خاطر فیلتر کردن این بازی تشکر کردند. چون این بازی ترکیبی از بازی در فضای مجازی و فیزیکی است و علاوه بر اینکه از جهات مختلف ایراد و اشکال دارد، از بعد امنیتی نیز می‌تواند مشکلات زیادی برای کشور و مردم ایجاد کند.» او همچنین در خصوص نظر بنیاد ملی بازی‌های رایانه‌ای درباره این بازی گفت:«بنیاد بازی‌های رایانه‌ای ممکن است از همه ابعاد به این بازی نگاه نکرده باشد اما کارگروه تعیین مصادیق محتوای مجرمانه با در نظر گرفتن تمام ابعاد این بازی، آن را مورد بررسی قرار داده است.»
به این ترتیب در اینجا هم دغدغه‌های امنیتی که نینتندو نتوانسته پاسخ روشنی به آنها بدهد (یا اساساً نمی‌خواهد پاسخی بدهد زیرا هویت و ماهیت اساسی بازی را زیر سوال می‌برد) باعث شد بازی از دسترس کاربران ایرانی خارج شود. ما پیش از این هم درباره اینکه واژه امنیت در محیط سایبری ایران، دارای دو بار معنای متفاوت است توضیح داده بودیم. آنچه بنیاد ملی در بیانیه خود و نیز آقای خرم‌آبادی، در اظهارات خود پیرامون فیلترینگ این بازی بیان کردند بیش از هر چیز به امنیت در معنای Security بازمی‌گردد که مربوط به نظم و امنیت عمومی است. با این حال دغدغه بنیاد در خصوص اطلاعات کاربران یا سوال‌های حقوقی که ابتدا از زبان افرادی مثل کیت لی در آمریکا شنیدیم، بیش از هر چیز از امنیت در معنای Safety صحبت می‌کنند.
البته در این زمینه می‌توان به تفاوت‌های دیگر ایران و کشورهای دیگر نیز اشاره کرد. مثل این تفاوت عمده که در کشور ما یکی از ساده‌ترین روش‌ها یعنی ممنوعیت مطلق، از نخستین راه‌حل‌هایی است که در چنین مواردی به ذهن می‌رسد در صورتی که دیگر کشورها به فکر مقررات گذاری یا Regulate کردن ماجرا هستند و به عبارتی مساله را حل می‌کنند نه اینکه صورت‌مساله را پاک کنند.
ماجرای حقوقی پوکمون در ایران درس‌های دیگری هم برای ما دارد. مثلاً اینکه در جدال بین یک نهاد تخصصی و یک نهاد صلاحیت‌دار عام در حوزه فضای مجازی مثل کمیته فیلترینگ، دست بالا را کدام نهاد دارد، مخصوصاً با توجه به اینکه بعدها بنیاد ملی بازی‌های رایانه‌ای با حالتی گلایه‌آمیز از این سخن گفت که در خصوص فیلترینگ این بازی، نظر این بنیاد مورد توجه قرار نگرفته است. درس دیگر هم می‌تواند این باشد که در ایران پیش از اینکه بخش غیردولتی حقوقی یعنی وکلا و رسانه‌های حقوقی به ابعاد یک ماجرا بپردازند، این دولت (در معنای عام) است که مساله‌ها را طرح و البته با نظر خود به آنها جواب می‌دهد. در حقیقت در این زمینه دولت با قانونگذاری، اجرا و البته داشتن ضمانت اجرا برای آن در قالب قوه قضاییه دست بالا را دارد و جامعه حقوقی در پی این نهاد حرکت می‌کند. پرچمداری دولت در حقوق ایران خود می‌تواند موضوع یک مطلب مفصل و مستقل باشد
منبع: ماهنامه پیوست

* توضیح: در متن به اشتباه گفته شده که بازی متعلق به شرکت  است؛ ولی درواقع به شرکت Niantic – نیانتیک تعلق دارد. ولی به‌دلیل استفاده از نام پوکمون، سهم کوچکی از بازی به شرکت نینتندو می‌رسد.