تنبیه کودک بدون آسیب چگونه ممکن است؟

به گزارش کودک پرس ،  تفسیر و پژوهش‌های خبری ایرنا، بسیاری از والدین در مواجهه با لج‌بازی و خودسری فرزندان خود ابهامات جدی دارند. گاهی با قاطعیت و خشم زیاد برای کنترل فرزندشان تلاش می‌کنند و گاه از در مهر و محبت وارد می‌شوند. البته همان طور که بیشتر ما تجربه می‌کنیم، اکثر مواقع هیچ یک از این روش‌ها نمی‌تواند به صورت طولانی‌مدت رفتار کودک را کنترل کند.
خانواده درگیر چرخه تکراری از نافرمانی کودک، خشم والدین، محبت والدین و تکرار نافرمانی می‌شود. برای خارج شدن از این چرخه‌ ناکارآمد واقعا باید چه کار کرد؟ «رامین صفی‌یاری» روان‌شناس بالینی کودک و نوجوان در پاسخ به این پرسش می گوید پیش از هر اقدام تربیتی باید رابطه والدین و فرزندان، بر دو بنیان صمیمت و قاطعیت استوار شود. بعد از آن می‌توان با تکنیک‌های موثر، تشویق و تنبیه کودک را در مسیر درست رشد پیش‌برد. در ادامه متن کامل مصاحبه را می‌خوانیم؛

**ایرنا: امروزه بسیاری از والدین با این چالش مواجهند که نمی‌توانند رابطه‌شان با فرزندانشان را به خوبی تنظیم کنند. معمولا کودکان آن طور که باید به حرف والدین گوش نمی‌دهند و این مساله باعث تنش و درگیری می‌شود. کجای کار می‌لنگد و چه باید کرد؟
*صفی یاری: توجه به سن و دوره تحولی و رشد کودک، از مهم‎ترین نکات در فهم رفتارهای لجبازی کودکان و نوجوانان محسوب می شود. کودکان در محدوده سنی دو سالگی، سنین پیش دبستان و نوجوانی میانه به خاطر دوره رشدی شان رفتارهای لجبازی و نافرمانی بیشتری از خودشان نشان می دهند که اولین توصیه به والدین، فهم شرایط و مدیریت آن است.
معمولاً والدین به پایه‌های اصلی تربیت توجه کافی ندارند. فرزند‌پروری بر دو پایه اصلی صمیمیت و قاطعیت بنا شده‌است. از این دو به عنوان دو بال تربیت یاد می‌شود. باید دقت کرد. بال مهم‌تر و زیربنایی‌تر صمیمیت است. اگر فرزندپروری را به یک ساختمان و برج تشبیه کنیم که پا به پای رشد فرزند مرتفع‎تر می‌شود، زیربنای این ساختمان همان صمیمیت است. اگر در زیربنا و رابطه صمیمی بین والد و فرزند مشکلی وجود داشته‌باشد، این ساختمان با کوچکترین‌ تنش‌ها و تعارض‌ها دچار تزلزل خواهد شد. اگر آن پایه‌ را نداشته‌باشیم در سال‌های بعد به خصوص دوره نوجوانی که بحرانی‌ترین دوره تربیت فرزند است، دچار مشکلات عدیده خواهیم شد.
پایه یا بال دیگر فرزندپروری قاطعیت است که باز هم باید گفت اثرگذاری قاطعیت به وجود رابطه صمیمی والد- فرزند بستگی دارد. باید دقت کرد که تعارض و تنش طبیعت هر رابطه طولانی‌مدت است و گریزی از آن نیست اما اگر صمیمت از همان ابتدا و دوران کودکی در رابطه برقرار باشد، والدین می‌توانند گذار راحت‎تر و امن‎تری از دوره‎های رشدی پرتعارض مثل نوجوانی داشته باشند؛ دورانی که شروع بهار زندگی و شکوفایی هر فرد محسوب می‎شود.

** ایرنا: چه طور می‌توان به این صمیمیت دست یافت؟
* صفی یاری: روان شناسان برای وجود صمیمت در رابطه والد و فرزند بر دو فعالیت تاکید می‌کنند. یکی فعالیت روزانه که با عنوان «زمان کودک محور» تعریف می‌شود. در این تکنیک، والدین به انجام یکی از فعالیت‎های لیست شده از کارهای جذاب فرزند می‎پردازد. این تکنیک یک نوع بازی است که طی آن والدین کنترل شرایط را به کودک واگذار می‎کنند و هر کاری که او بخواهد، انجام می‎دهند.
ابتدا با کودک قراری نسبت به زمان انجام بازی و طول مدت آن گذاشته می‎شود. مثلا ساعت 7 بعد از ظهر هر روز به مدت 30 دقیقه، زمان بازی است. این زمان باید دقیق و منظم باشد. هر دوی والدین باید زمانی را برای بازی روزانه با کودک اختصاص دهند. در طول بازی، والدین جدا از کاری که کودک می‎خواهد انجام دهند، باید مانند یک گزارشگر به شرح فعالیتی بپردازند که انجام می دهند و هیچ دخالتی در روند بازی نکنند و از کودک اطاعت کنند.
کودک از توجه کلامی والدین بسیار لذت می‎برد و این کار را دوست دارد. در این زمان نباید والد درگیر کار دیگری مانند تلفن جواب دادن، تلویزیون دیدن یا آشپزی و… باشد. همچنین نباید دنبال تربیت یا حتی آموزش به کودک باشد. بلکه باید در اختیار او باشد. در این تکنیک خودپنداره کودک بسیار تقویت می شود. او خود را شخصیت ارزشمند و توانایی می‌بیند. علی رغم اینکه این فعالیت به نظر ساده می رسد اما در شکل دادن به صمیمت بسیار مهم است. فعالیت دوم زمان آخر هفته است. پیشنهاد می‌شود والدین و فرزند حدود دو الی سه ساعت ترجیحا در بیرون از خانه به فعالیتی مانند پارک رفتن، تئاتر رفتن، بازی فوتبال، سینما رفتن، موزه یا نمایشگاه و … بپردازند، که تجربه های زیسته کودک را گسترش می‌دهد و صمیمت میان والد و کودک را پرورش می‌دهد.

** ایرنا: چرا وجود قاطعیت در رفتار والدین برای تربیت ضروری است؟
* صفی یاری: قاطعیت یعنی مقید بودن به قوانین و تاکید بر جواب «نه» در مقابل اصرار کودک برای شکستن قوانین. البته قوانین باید کم، شفاف، منطقی و متناسب با وضعیت و دوران تحولی کودک باشد.
با توجه به نقش و اهمیتی که والدین در شکل گیری آینده فرزندان دارند، قاطعیت بسیار اهمیت دارد. والدین باید بتوانند بر اساس یک سری اصول مشخص فرزند را در مسیر رشد هدایت بکنند. این اصول برآمده از علم و فرهنگ است و نباید مبتنی بر سلیقه شخصی والدین باشد.
قاطعیت برای شکل دادن به شخصیت فرزند بسیار مهم است. متاسفانه در جامعه ما پدرها و مادرها در دو طیف قرار می‌گیرد. یا بسیار تحکمی و به شدت انضباطی هستند و فضای خانه پر از باید و نبایدها است و همه تصمیمات مبتنی بر سلایق و تشخیص‌های پدر و مادر گرفته می‎شود. همچنین، والدینی داریم که به صورت افراطی همه انتخاب‌ها و تصمیم‎گیری را به فرزند واگذار می‌کنند. هر دوی این شیوه‌ها آسیب‌زا است.
اگر کودک فرصتی برای تصمیم‌گیری نداشته‌باشد، اشتباه نکند و ناکام نشود؛ هیچ وقت مسوولیت تصمیماتش را به عهده نمی‌گیرد. بنابراین لازم است گاهی کودک بسته به شرایط و امکانات برخی از تصمیم‌ها و انتخاب‎ها را به تشخیص خودش انجام دهد. همچنین زمانی که همه تصمیمات به کودک واگذار می‌شود، به خاطر نبود رشد مغزی و روانی کافی، هنوز درک درستی از پیامدهای کوتاه مدت و طولانی مدت یک رفتار ندارد تا بتواند در هر موقعیتی با پختگی و درایت عمل کند.
بچه ها نسبت به زمان آگاهی کافی ندارند و قدرت تشخیص پیامدهای رفتارهای شان را ندارد و همچنین کودکان و نوجوانان رفتارهای تکانشی و لحظه ای زیادی انجام می دهند. بنابراین در بسیاری از موارد نیازمند حضور و مداخله قاطعانه والدین هستند. اما همان طور که گفته شد قاطعیت در بستر صمیمت است که می‌تواند اثرگذار باشد.

** ایرنا: در مسیر تربیت کودک چه طور می‌توان به تشویق و تنبیه پرداخت؟
* صفی یاری: تشویق یا همان پاداش برای تقویت و افزایش رفتار مثبت انجام می‎گیرد، مثل مسواک زدن، احترام به بزرگتر، مرتب کردن اتاق و مانند آن. برای تقویت این رفتارها می‌توان از پاداش استفاده کرد. پاداش‌ها انواع مختلفی دارد؛ کلامی، مادی، عاطفی و فعالیتی.
پاداش کلامی همراه تحسین و تشویق اتفاق می‌افتد و باعث می‌شود کودک از کار خود بازخورد مثبتی بگیرد. پاداش مادی مثل دادن پول تو جیبی یا خریدن اسباب بازی و مانند آن است. پاداش‌های عاطفی که بسیار مهمند و رفتارهایی مانند بغل کردن، بوسیدن و نوازش کردن را شامل می‌شود و پاداش‌های فعالیتی که شامل انجام فعالیت‌ها و بازی‌هایی که کودک دوست دارد، می‌شود.
در ارتباط با پاداش یک اصل مهم وجود دارد؛ پاداش زمانی اثرگذار است که بلافاصله بعد از رفتار مطلوب اعمال شود به ویژه در ابتدای تقویت یک رفتار و اینکه نسبت به یک رفتار کاملاً مشخص اختصاص یابد. همچنین پاداش‌ها باید متنوع و متناسب با رفتار کودک باشد. اگر این موارد رعایت نشود سیستم پاداش دادن خوب عمل نمی‌کند و اثرگذار نخواهد بود.

** ایرنا: تنبیه چه طور باید اعمال شود تا هم به کودک آسیب نزند و هم اثرگذار باشد؟
* صفی یاری: برای کاهش رفتارهای منفی یک سری تنبیهات را می‌توان اعمال کرد. اما بسیار نکات ظریفی وجود دارد که باید رعایت شود. تنبیهات انواع مختلفی دارند. بی توجهی اولین قدم تنبیه است. وقتی کودک رفتاری انجام می‌دهد که برای خود و دیگری آسیب زننده نیست و برای اولین بار اتفاق می‌افتد، نسبت به آن بی‌توجه باشید. مثل گفتن کلمات نامناسب یا نق زدن‌ها و گریه‌های هدفمند برای اجبار والدین به انجام کاری یا اصرار به پاسخ دلخواه شان، بی‌توجهی شما منجر به خاموش شدن آن رفتار خواهد شد و برعکس توجه نشان دادن باعث تقویت رفتار منفی خواهد شد.
وقتی به نق‌ها و گریه‌های کودک توجه نشان می‌دهیم باعث تشدید آن رفتار می‌شویم. تنبیه بعدی ایجاد محرومیت است. حذف یکی از فعالیت‌های لذت‌بخش کودک مثل رفتن به پارک یا دیدن کارتون. تنبیه محرومیت باید در صورتی اعمال شود که قبلا در این مورد با کودک توافق کردیم. قوانین خانه باید روشن باشد و قبلا به کودک اطلاع داده باشیم که اگر فلان رفتار را انجام دهد یا فلان کار را انجام ندهد از فعالیت فلان محروم خواهد شد. در واقع قوانین و تنبیهات باید از قبل مشخص باشد، نه اینکه از سر خشم والدین و سلیقه‌ای باشد. اعمال تنبیهات باید قاطعانه باشد اما نباید همراه خشم باشد. همچنین نیازهای ضروری کودک شامل تنبیه نمی‎شود؛ مثلا تغذیه روزانه و…
تنبیه دیگر «اتاق خلوت» یا « صندلی تفکر» است. در این مورد نیز باید از قبل به کودک اطلاع داد. کودک باید از قبل بداند کدام رفتار منجر به تنبیه می‌شود و تنبیه او این است که باید به کاری که انجام داده فکر کند.
پیشنهاد می‌شود برای هر سال سن یک دقیقه در نظر بگیرید. برای مثال برای کودک پنج ساله، پنج دقیقه کافی است. یک صندلی بلند در جای خلوتی از خانه و دور از دیوار قرار دارد و کودک متناسب زمان مقرر روی آن می‌نشیند، بدون آنکه با او صحبتی کنیم یا خشونتی را اعمال کنیم.
طبیعتا کودک می‌خواهد از موقعیت فرار کند، اما باید از پشت و بدون روبرو شدن او را کنترل کرد. باید کمترین عکس‌العمل را نشان داد و زمان تنبیه از وقتی که شروع می شود که کودک در صندلی آرام بگیرد. بعد از اتمام زمان شرایط به قبل از تنبیه برمی گردد. این آخرین حد تنبیه است و بسیار موثر است.
کودکان بسیار از این اتفاق منزجرند و این تنبیه بر خلاف تنبیهات سنتی ما که همراه تحقیر و تنبیه بدنی بودند، بدون آسیب به کودک رفتار او را کنترل می‌کند. اگر این تنبیه درست و قاطعانه انجام گیرد معمولاً بعد از دو الی سه بار نتیجه بخش است. نکته مهم در خصوص تنبیه آن است که باید شدت تنبیه با کار کودک متناسب بوده و زیاد استفاده نشود.

منبع: ایرنا